مسجد تاریخانه دامغان قدیمی ترین مسجد ایران

مسجد تاریخانه دامغان قدیمی ترین مسجد ایران

به نظر می رسد این نام ترکیبی از ترکی (تاری ؛ خدا ) و خانه فارسی است . « گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاریخانه چنین نوشته است:« نمونه ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می توانیم ارئه دهیم یعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته است دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است » تاریخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هــــــم می نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است.

در دوره سلجوقیان به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود برجی از آجر ساخته اند. این مناره جدید را در جای مناره قدیم نساخته اند بلکه در کنار آن بنا کرده اند.  این بنا شامل صحنی است تقریباً مربعی که از چهار طرف طاق هایی دارد و یکی از طاق نماها که عمیق تر از دیگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همین جهت مواجه با قبله است نقشه این مسجد ساده ترین و خالص ترین و حتی می توان گفت علمی ترین مساجد صدر اسلام است.

در بنای تاریخانه یعنی در اشــــــکال معماری که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هیچ چیز نیست که ایرانی خالص نباشد حتی می توان گفت در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد . تاریخانه از حیث نقشه به قدری بیگانه از ایران است و از حیــــــث ساختمان به قدری ایرانی است که یکی ازمسافرین که به این قبیل اماکن  توجه داشته یعنی«ایستویک» تصور کرده است که خرابه های آن یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پیلس است.

بنابر وصفی که شد باید حتی المقدور تاریخانه را به دوره ساسانیان نزدیک دانست ولی باید در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشیده اند به وسیله نمونه های اصلی می دانیم که این نقشه از اواسـط دوره بنی امیه متداول بوده است . در هر صورت می توان آخر دوره بنی امیه را قدیمی ترین زمان ساختمان این بنا دانست . از سوی دیگر می توان این گونه دانست که زمان ساخت اصلی این مسجد بین جلوس اولین خلیفه عباسی یعنی «سفاح » در ۱۳۲ ( ه . ق) و سلطنت هارون الرشید ۱۷۰-۱۹۳ (ه. ق) دانست یعنی در اواسط قرن دوم هجری قمری.آنچه اکنون از مسجد تاریخانه مانده است ۲۶ ستون است که ضخامت هر یک چهار متر و به ارتفاع ۲متر و ۸۴ سانتی متر است و شش دهانه طاق و یک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده.

در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع ۲۶ متر است که از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن ۱۳ متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهی الیه آن در بالا ۸/۶ متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفته اند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می بود غیر منظم بود در ارتفاع ده متری آن کتیبه ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است بانی آن ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری است بنابراین، این مناره در فاصله سالهای ۴۲۰-۴۳۰ هجـــری قمری ساخته شده است .